Problematyka ekspertyzy pismoznawczej, związana z kryminalistycznymi badaniami pisma, w tym tzw. badaniami klasycznymi, często utożsamiana jest z pojęciem grafologii. Termin „grafologia” wywodzi się z języka greckiego (graphein – pisać, logos – słowo, nauka) oznacza zatem naukę o piśmie. Z tych też powodów nazwa grafologia rozumiana jest potocznie i w praktyce często utożsamiana jest z kryminalistycznymi badaniami pismoznawczymi czy też kryminalistyczną ekspertyzą pismoznawczą. Grafologia w rozumieniu dosłownym jest jednak w literaturze określana jako metoda zajmująca się badaniem cech pisma ręcznego i próbą określenia na tej podstawie właściwości psychicznych i osobowościowych piszącego. Jak podaje Prof. M. Goc (Współczesny model ekspertyzy pismoznawczej. Wykorzystanie Nowych metod i technik badawczych, Warszawa – Szczecin 2015) w takim znaczeniu grafologia została po raz pierwszy użyta we Francji przez Jean- Hipolyte Michon (1806-1881) a na ziemiach polskich przez Joannę Belejowską w 1982 r.
We współczesnej kryminalistyce naukowej grafologia w przytoczonym znaczeniu, pomimo tego, że często prezentowana w mediach (jako swojego rodzaju ciekawostka – dla podniesienia atrakcyjności przekazu bądź w formie rozrywkowej) nie jest akceptowana. Zdaniem Prof. T. Tomaszewski badania polegające na próbie ustalenia cech osobowości i cech psychicznych wykonawcy rękopisu nie mają żadnej ogólnej uznanej metodyki badawczej, dlatego w doktrynie kryminalistyki nie są uważane za dziedzinę naukową pozwalającą na uzyskanie wiarygodnych i powtarzalnych wyników badań i są nawet niekiedy określane „niedorzecznymi” (T. Tomaszewski, Psychografolog prawdę ci powiedz. Z praktyki eksperta dokumentów. Człowiek i Dokumenty Nr 61).
Z kryminalistycznego punktu widzenia współczesne badania pisma ręcznego sprowadzają się do badań identyfikacyjnych, które wykonuje ekspert (biegły sądowy). Celem badań identyfikacyjnych jest więc zatem próba wskazania (bądź wykluczenia) wykonawcy konkretnego zapisu ręcznego, w tym ocena autentyczności podpisów ręcznych. Badania tego typu nazywane potocznie jako badanie grafologiczne, w kryminalistyce określane są mianem „klasycznych badań pisma”. Inną grupą badań kryminalistycznych określanych również w rozumieniu potocznym badaniami grafologicznymi są tzw. „techniczne badania dokumentów”, których celem jest m.in. ustalenie metod wykorzystanych do wytworzenia konkretnego dokumentu, weryfikacja autentyczności dokumentów publicznych (np. weryfikacja występujących w tego typu dokumentach zabezpieczeń) jak też ocena czy badany dokument wykazuje ślady ingerencji, przeróbek i innych modyfikacji mogących mieć wpływ na jego autentyczność.
Grafologia rozumiana w tym sensie jest zatem jedną z technik kryminalistycznych, z pomocą której można ustalić autentyczność dokumentu (np. umowy, oświadczenia, testamentu), wskazać wykonawcę konkretnego zapisu ręcznego (rękopisu).
Badania pisma ręcznego opierają się przy tym na założeniu, że tzw. „charakter” pisma każdej osoby potrafiącej pisać jest kwestią unikalną a pismo ręczne badane przez biegłego, zawiera szereg cech indywidualizujących, pozwalających na ustalenie i prześledzenie utrwalonych w toku nauki pisania nawyków grafo – motorycznych określanych mianem grafizmu pisma.
Warto jednak dodać, że biegły z zakresu kryminalistycznych badań pisma (potocznie „grafolog”) opracowując ekspertyzę analizuje nie tylko cechy graficzne. Dzięki wykorzystaniu nowoczesnej aparatury badawczej, pomiarowej (np. spektralnego komparatora video – VSC) oraz istniejących programów komputerowych dedykowanych do współczesnych badań „grafologicznych” (np. GRAFOTYP, SCANGRAF, RAYGRAF, KINEGRAF, GRAPHLOG itp.) jest w stanie sprawdzić, np. czy w danym dokumencie występują elementy mogące sugerować dokonanie zmian jego pierwotnej formy, co może być jednoznaczne z dokonaniem fałszerstwa takiego dokumentu. Przy pomocy tego typu narzędzi biegły wykonuje również pomiary istotnych elementów graficznych (np. odcisków pieczątek, pieczęci).
Biegły z zakresu kryminalistycznych badań pisma (biegły sądowy „grafolog”) prowadzi zatem badania identyfikacyjne, które są badaniami komparatystycznymi (porównawczymi) opartymi o najbardziej kompleksową metodę analizy rękopisów zwaną metodą graficzno – porównawczą, sprowadzającą się do oceny pełnego kompleksowego grafizmu pisma ręcznego poprzez analizę cech:
Grafolog w dosłownym znaczeniu zajmuje się natomiast próbą wnioskowania o cechach osobowościowych wykonawcy rękopisów.
Praca osoby zajmującej się badaniami identyfikacyjnymi pisma ręcznego, będącego zwykle biegłym sądowym, wiąże się z bardzo dużą odpowiedzialnością, w związku z czym osoba sprawująca tego typu funkcję powinna charakteryzować nieskazitelnym charakter oraz gruntownym przygotowaniem, które z całą pewnością nie może polegać na odbyciu kilkunastogodzinnych kursów (organizowanym przez różne niezweryfikowane spółki działające pod nazwami o brzmieniu sugerującym ich naukowy charakter, wystawiającymi różnego rodzaju „certyfikaty”, „zaświadczenia” itp.).
Procedura nabywania wiedzy i uprawnień eksperta (biegłego) z zakresu kryminalistycznych badań pisma powinna być każdorazowo związana z koniecznością uzyskania w tym zakresie obszernej wiedzy teoretycznej oraz przede wszystkim praktycznej. Nabywanie umiejętności w tym zakresie jest zatem procesem długotrwałym, wymagający wielu miesięcy – a nawet lat nauki, w czasie
której kandydat na biegłego (w systemie mistrz – uczeń) nabywa nie tylko wiedzę teoretyczną, ale uczestniczy w badaniach praktycznych, bierze udział w rozprawach
sądowych, wykonuje szereg czynności związanych z badaniami (np. pobranie materiału porównawczego) oraz przede wszystkim opracowuje pod kierunkiem i na odpowiedzialność doświadczonego eksperta prowadzącego wiele projektów ekspertyz (zwykle ponad 100).
W praktyce nabywanie umiejętności takich odbywa się w ramach działalności specjalistycznych laboratoriów o ugruntowanej i uznawanej w środowisku kryminalistycznym i naukowym pozycji np. Instytutu Kryminalistyki Polskiego Towarzystwa Kryminalistycznego, w laboratoriach kryminalistycznych Komend Wojewódzkich Policji, czy uniwersyteckich katedrach kryminalistyki. Osoba, która nabyła odpowiednio zweryfikowaną wiedzę teoretyczną i praktyczną, niezależnie od tego czy jest pracownikiem wskazanych instytucji, może ubiegać się (po spełnieniu szeregu wymagań wynikających z „ROZPORZĄDZENIA MINISTRA SPRAWIEDLIWOŚCI z dnia 24 stycznia 2005 r. w sprawie biegłych sadowych”) o wpis na listę biegłych sądowych przy jednym z Sądów Okręgowych w Polsce. Statystyki wskazują na to, że zdecydowana większość ekspertów wskazanych instytucji pełni funkcję biegłego sądowego.
Wiele osób nie zdaje sobie sprawy z tego, że nie tylko podrobienie dokumentu jest przestępstwem, które może wiązać się z bardzo dotkliwymi konsekwencjami. Już samo posłużenie się dokumentem sfałszowanym jest bowiem w polskim porządku prawnym penalizowane. Należy mieć bowiem świadomość, że art. 270 Kodeksu karnego wprowadza istotne sankcje za czyny tego typu:
§ 1. Kto, w celu użycia za autentyczny, podrabia lub przerabia dokument lub takiego dokumentu jako autentycznego używa, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności
albo pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 2. Tej samej karze podlega, kto wypełnia blankiet, opatrzony cudzym podpisem, niezgodnie z wolą podpisanego i na jego szkodę albo takiego dokumentu używa.
§ 2a. W wypadku mniejszej wagi, sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
§ 3. Kto czyni przygotowania do przestępstwa określonego w § 1,podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Dlatego w przypadku zastrzeżeń względem autentyczności dokumentów (w tym znajdujących się na takich dokumentach podpisów) należy każdorazowo poddać pod rozwagę, czy nie jest w takiej sytuacji zasadne „branie grafologiczne” na podstawie której biegły grafolog może rozwiać wszelkie wątpliwości dotyczące autentyczności dokumentu.
Warto również pamiętać, że biegły zajmujący się analizą pisma przeprowadza także szereg innych istotnych badań – np. analizuje anonimy, pomagając uzyskać informacje przydatne w próbie wskazania ich „autora”, analizuje autentyczność testamentów, umów, zaświadczeń, itp. Uzyskanie takiej wiedzy jest szczególnie istotne w przypadku postępowań prowadzonych przez uprawnione instytucje, jednak bywa również bardzo przydatne w życiu codziennym.
